کاروانسراها؛ راویان زنده تاریخ در جریان سیال زمان

در نهمین شماره از پرونده خبری سیمای گردشگری قم، به معرفی کاروانسراها، منزلگاهی در گذر تاریخ با معماری خاص و منحصر به فردشان می‌پردازیم.

کاروانسرای سنگی کاج

این کاروانسرا بر مسیر کاروانی جاده خراسان بزرگ، در ۵۰ کیلومتری شمال شرقی قم (جاده کوه سفید) قرار دارد. این کاروانسرا با درازای ۹۷ و پهنای ۹۵ متر به شکل چهار ایوانی و حصارهای عظیم سنگی با هشت برج دیده بانی، از استحکامات بازمانده قرون پنجم و ششم هجری قمری است. مصالح آن از بوم آورد (لاشه سنگهای پوزه کوه) است و فضاهای متفاوت برای نگهداری احشام و استراحت کاروانیان دارد.

کاروانسرای سنگی محمد آباد با مساحت بالغ بر ١٢۶١٠ متر مربع از بزرگترین و باشکوه ترین بناهای تاریخی استان قم است. این بنا به سبکی ساده و با ویژگی‌های معماری بومی منطقه در سال ۱۳۲۱ه.ق(عصر قاجاری) به همت مهندس الممالک غفاری بنا شد. از ویژگی‌های تزئینی بنا کاشی‌های هفت رنگ عصر قاجار و کتیبه‌های کاشی کاری بر فراز قسمت ورودی بنا است.‌

قلعه گلی محمدآباد

بعد از آبادی «محمد آباد کاج» در پای اولین تپه‌های آهکی به طرف شمال شرقی، آثار این قلعه قدیمی مخروبه مشاهده می‌شود. این قلعه که در کنار قلعه سنگی محمد آباد قرار دارد، مربوط به دوره پیش از اسلام (سلسله اشکانی) است و خرابه‌های آن شامل یک دیوار بلند از خشت های ضخیم است.

از آنجا که ساختمان به کلی فرو ریخته قبل از کاوش دقیق نمی‌توان نقشه اصلی آن را روشن کرد. به هر حال خشت‌های قطور و بزرگ بدنه و پایه از تعلق ساختمان به دوران پیش از اسلام حکایت می‌کند. در اطراف قلعه گلی بقایای ظروف شکسته و کاشی‌های لعاب دار فراوان دیده می‌شود.

کاروانسرای دیرگچین

دیرگچین، دژ کردشیر، دیر الجص، قلعه دیر کاج اسامی متعدد کاروانسرای دیر گچین است که به عنوان مادر کارونسراهای ایران در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این بنا در موقعیت اصلی خود بر سر راه قدیمی قم به ورامین یا ساوه به ورامین و گرمسار قرار دارد. فاصله آن تا قم حدود ۸۰ کیلومتر است و می‌توان گفت با رِی قدیم بیشتر در ارتباط بوده است. به گفته بعضی از محققین بنای این کاروانسرا از دوره اردشیر بابکان وجود داشته و قدمت آن به حدود ۱۷۵۰ سال پیش می‌رسیده که تعریف و توصیف آن در کتب جغرافی دانان و سیاحان غرب و مستشرقین خارجی آمده است.

در کتاب تاریخ قم از این بنا به نام دیر الجص اسم برده می‌شود، ابن حوقل در کتاب صور الارض می‌نویسد: «دیر جس رباطی است از گچ و آجر که بدرقه سلطان در آن نشیند.» در دوره سلجوقیان که آبادانی راه ساوه و قم به ورامین از توجه و اهمیت زیادی برخوردار بوده است این بنا نیز به طور حتم مورد توجه ویژه قرار گرفته و یکی از منزلگاه های مهم در منطقه قم بوده است.

برپایی یک منزلگاه دیگر در جوار این بنا به طرف قم، کاروانسرای سنگی متعلق به همین دوره می‌تواند اهمیت دیرگچین در دوره سلجوقی و عظمت آن را بازگو کند. آنچه که مسلم است در حال حاضر از ساختمان‌های چهارگوش و مستطیلی اثری نیست ولی دیوارهای دژ و برج ها به صورت اولیه باقی مانده است. ساختمان کاروانسرا روی پایه‌های اولیه بنا دوباره ساخته شده و قسمت‌های تغییر یافته بنا از روی آجرهای دوره‌های سلجوقی، عهد صفویه و قاجاریه به خوبی مشهود است.

بنای فعلی عبارت است از تلفیق بنای ساسانی تغییر شکل یافته در دوره سلجوقی با بنایی که در دوره صفویه به شکل کاروانسرای چهار ایوانه بازسازی شده است. پلان کاروانسرا مربع است که طول هر ضلع آن حدود ۱۰۲ متر مربع است.  این کاروانسرا دارای ۶ برج است که چهار برج به قطر ۶ متر در گوشه‌ها و دو برج نیمه مدور در طرفین ورودی قرار دارد. مجموع مساحت این دژ و ملحقات آن در خارج از کاروانسرا شامل بنای مخروبه خشتی کنار کاروانسرا، کوره آجر پزی، آب انبار و قبرستان حدود ۱۹ هکتار است.

کاروانسرای دیرگچین ۴ ایوانی بوده که در هر طرف ۱۲ حجره یک طبقه وجود دارد. شترخوان‌ها به صورت دالان‌های طویل به عرض تقریبی ۶ متر با سقفهای ضربی در پشت حجره‌ها قرار دارد. یکی از دلایل نام نهادن کاروانسرای دیرگچین به عنوان مادر کاروانسراهای ایران وجود کلیه مایحتاج مسافرین در داخل کاروانسرا شامل مسجد، آسیاب حیات خلوت، حمام و توالت عمومی است.

کاروانسرای دیر گچین در دوره صفویه تغییرات اساسی پیدا کرده و به شکل کاروانسراهای معمول و متداول صفویه از رونق و اعتبار خاصی تا پایان دوره قاجاریه برخوردار بوده است.

کاروانسرای علی آباد

مجموعه کاروانسرای علی آباد کنار راه قدیم تهران – قم و در نزدیکی روستای علی آباد ساخته شده است. ساختمان این کاروانسرا دارای سه تالار ستون دار در سه گوشه بنا است. در هر یک از این تالارها سکویی بین چهار ستون وجود دارد. این سکوها محل استقرار چهار پایان بوده است. از خصوصیات کاروانسرا این است که سردر آن به جای این که جلوتر از دیوارهای اطراف باشد عقب رفته و با ازاره‌های دالبری و ستون‌های کوتاه بالای دیوارها تزیین شده است.

ایسنا