معماری خاص حمام چهارفصل اراک

 بدون شک این حمام یکی از جذاب ترین آثار تاریخی ایران است که با تزئینات منحصربفرد جایگاه خاصی را در معماری ایرانی به دست آورده است.

در دوره ناصری شهر اراک آرامش نسبی و رونق اقتصادی خوبی داشت، از طرفی رفتار حاکمان هم با مردم خوب بود به همین دلیل گروهی مهاجر به شهر اراک رفتند و شمال‌ شرقی گذر سپهداری را برای زندگی انتخاب کردند.

با اینکه امکانات این قسمت از شهر مناسب بود اما هیچ حمامی وجود داشت. قرار بر این شد تا حمامی ساخته شود که نیازهای مردم را برطرف کند.

ساخت این حمام به حدود ۱۰۰ سال قبل و زمان احمد شاه برمی گردد و برای درست شدن آن حدود ۳۸ ماه وقت صرف شده است.

حمام چهار فصل در لیست آثار ملی ایران قرار دارد و پس از مرمت های سال ۱۳۷۳ به عنوان موزه باستان شناسی و مردم شناسی به روی مردم و گردشگران باز شد.

سیر تاریخی حمام چهار فصل اراک

در باب انگیزه‌ ساخت حمام نقل شده است که به برکت آرامش نسبی دوره ناصری، سلطان‌آباد یا اراک از رونق اقتصادی خوبی برخوردار شده بود و حاکمان محلی، به خصوص برادر امیرکبیر (میرزا حسن‌خان)، مستوفی‌الممالک و نمایندگان او با رعایا و مردم خوش‌رفتاری می‌کردند.

این مسئله سبب شده بود ۸۵ خانوار یهودی از سنجان و روستاهای اطراف به سلطان‌آباد (اراک) مهاجرت کنند.

آنها در شمال‌شرقی گذر سپهداری در ضلع شرقی خیابان محسنی ساکن شدند. این گروه، از تأسیسات و امکانات شهری برخوردار بودند، اما حمام نداشتند. بزرگان اقلیت‌ها به مراجع و علمای شهر رجوع کرده و خواستار حل این مشکل شدند.

حاج محمدابراهیم خوانساری، از بزرگان آن روز شهر، برای حل این مشکل پیشقدم شد تا حمامی بسازد که همه مردم و اقلیت‌ها با رعایت مسائل شرعی به آسانی از آن استفاده کنند. وی دستور داد در مقابل قلعه‌ شخصی وی حمامی بسازند.

به این ترتیب ساختمان حمام پس از شکل‌گیری شهر اراک در حدود ۱۰۰ سال پیش و در زمان حکومت احمدشاه قاجار توسط محمد ابراهیم خوانساری بنا شد.

این بنا در خلال سال‌های ۱۲۹۲ تا ۱۲۹۴ و طی حدود ۳۸ ماه احداث شد. این حمام تنها حمام کشور است که در آن، قسمتی مجزا برای اقلیت‌های مذهبی وجود دارد.

در سال ۱۳۵۶ به شماره‌ ۱۳۳۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۷۳ پس از اتمام عملیات مرمت و بازسازی، به‌عنوان موزه‌ باستان‌شناسی و مردم‌شناسی اراک بازگشایی شد و هم‌اکنون پذیرای بسیاری از هنردوستان و گردشگران است.

نام چهارفصل برگرفته از تابلوهای کاشی‌کاری شده در چهار جهت حمام در بخش سربینه‌ مردانه است که بنا بر شرایط مختلف فصول سال (فصل‌های چهارگانه) به تصویر کشیده شده است. روی این کاشی‌های لعاب‌دار، نقوشی از مناظر طبیعی، شکارگاه دیده می‌شود.

حمام چهار فصل اراک معماری منحصربه‌فردی دارد و به عنوان بزرگ‌ترین حمام ایران شناخته می‌شود.

پی بنا در عمق هفت‌ونیم متر با استفاده از مصالح سنگ سیاه و گل آهک ساخته شده و قطر دیوارهای اصلی آن از سطح زمین تا سقف بین ۵۰ تا ۸۰ سانتی‌متر است.

این بنای ارزشمند که حدود ۱۶۰۰ مترمربع مساحت دارد و از قسمت‌های زیر تشکیل شده است:

راهروی ورودی

• سربینه مردانه

سربینه دارای چهار سکو است که هر کدام از آن‌ها از یک طرف به گرمخانه و از طرف دیگر و با پله‌هایی قوس‌دار به خیابان می‌رسند. این قسمت به شکل هشت ‌ضلعی نامنظم طراحی شده و به طور قرینه به هشت رواق، صحن و رختکن تقسیم شده است.

• سربینه زنانه

سربینه زنانه از زیباترین قسمت‌های حمام است که گنبدی یکپارچه و بدون ستون دارد. شاهکاری که با توجه به امکانات کم آن دوران عجیب و تحسین برانگیز است.

• خزینه

یک ورقه مسی به صورت یکپارچه کف خزینه اصلی آب گرم را فرا گرفته و در زیر آن نیز گلخن حمام واقع شده‌است. گلخن با هیزم و بوته‌های «وَرَک» سوزانده می‌شده و آب گرم و سرد با توجه به قانون ظروف مرتبطه به وسیله تنبوشه‌های سفالی به تمام نقاط حمام می‌رسید. قرار گرفتن مخزن‌های بزرگ ذخیره آب، گلخن و انبارهای سوخت در وسط این بنا باعث شده که همه گرمابه‌ها به‌راحتی امکان استفاده را داشته باشند.

آب مورد نیاز حمام از آب جاری قنات فراهم می‌شده و به لحاظ تامین آب و همچنین حفظ گرما و حرارت، کف حمام حدود ۳ تا ۳/۵ متر از کف خیابان پایین‌تر ساخته شده است که اختلاف سطح برای جلوگیری از تغییر دمای متعارف و متناسب در درون حمام و نیز ایجاد تعادل بین هوای برودتی و حرارتی به گونه‌ای که افراد هنگام ورود و خروج در معرض تغییر ناگهانی هوا قرار نگیرند، ایجاد شده است.

حوضی صلیبی شکل در کف سربینه قرار گرفته که با سنگ سیاه ساخته شده و به منظور پاشویی افرادی که از حمام گرم بیرون می‌آیند مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. سقف تمامی بخش‌های حمام دارای سقف به طرح «گنبد طاقی» است که توسط آجر، ملات گچ و آهک ساخته شده‌است.