مشربیه اسلامی و کاربرد مجدد آن در معماری مدرن

مشربیه یک عنصر معماری اسلامی است که از نقوش هندسی متشکل از چوب‌های تراش‌خورده با طول‌های کوتاه ساخته شده و دارای الگوهای شبکه‌ای است که سطح وسیعی از نما را پوشش می‌دهد. از مشربیه به‌ویژه در قسمت‌های بالایی ساختمان برای به دام انداختن باد و استفاده از آن به عنوان خنک‌کننده غیرفعال در گرمای خشک بیابانی خاورمیانه استفاده می‌شد. این عنصر معماری اغلب در بخش‌های فرعی یک سازه ساخته می‌شد و کوزه‌های آب و حوضچه‌ها داخل آن قرار می‌گرفتند تا خنک‌کننده تبخیری را فعال کنند و به این ترتیب هوای خنک از طریق صفحه چوبی وارد ساختمان می‌شد و نسیم خنکی برای ساکنان فراهم می‌کرد. این پنجره‌های مشبک گاهی با شیشه‌های رنگی تقویت می‌شد تا هم به زیبایی ساختمان بیفزاید و هم یک حریم خصوصی برای ساکنان ایجاد کند.

معماری اسلامی

معماری اسلامی با نقوش هندسی خیره‌کننده، گنبدهای سر به فلک کشیده و طاق‌های باشکوه، قرن‌ها در سرزمین‌های اسلامی استفاده می‌شد و توجه سایر معماران را به خود جلب می‌کرد. این هنر متمایز با رنگ‌های درخشان، الگوهای متقارن و طرح‌های پیچیده، اثری محونشدنی در تاریخ معماری اسلامی بر جای گذاشت. ساختمان‌هایی که در اوج تمدن‌های اسلامی با بهره‌گیری از هنر و معماری اسلامی ساخته شدند در زمره بهترین بناهای فرهنگ جهانی قرار می‌گیرند. تمرکز توجه بر جزئیات این طرح‌ها و بازنمایی آن‌ها در هنرهای تصویری آن زمان، نشان‌دهنده باور مسلمانان به وحدت فراگیر انسان و طبیعت است.

یکی از عناصر کلیدی مؤثر در معماری اسلامی، سنت‌های معماری پیش از اسلام شامل سبک‌های بیزانسی، ساسانی و رومی بود. معماران اسلامی از این سنت‌ها و همچنین نقوش تزئینی آسیای مرکزی و طرح‌های هندسی ایرانی استفاده کردند تا سبکی متمایز و یکپارچه ایجاد کنند. معماری اسلامی برای اولین بار در اطراف شبه جزیره عربستان ظهور کرد و شهرهایی مانند مدینه و مکه به عنوان مکان‌های اولیه معماری اسلامی شناخته می‌شد. در طول قرن‌ها، مفاهیم معماری اسلامی با تأثیراتی که از سبک‌های محلی و سنت‌های فرهنگی گرفت، با زیبایی‌شناسی اصلی اسلامی در هم آمیخته شد و فراتر از مناطق مذهبی در سراسر جهان گسترش یافت. در قرن هشتم و نهم، این شیوه معماری در سراسر آفریقای شمالی و اسپانیا گسترش یافت و شهرهایی مانند کوردوبا و گرانادا به مراکز معماری اسلامی تبدیل شدند.

مشربیه یکی از عناصر اصلی معماری اسلامی است که عموماً در خانه‌ها و شاه‌نشین‌ها و گاه در سازه‌های روباز نصب می‌شد. انواع مختلفی از مشربیه وجود داشت و طرح‌های مشبک چوبی آنها از منطقه‌ای به منطقه دیگر متفاوت بود. امروزه، معماران پس از سال‌ها به سمت استفاده از این معماری بازگشته‌اند تا به‌وسیله این صفحات مشبک که ریشه آنها به دوران عثمانی باز می‌گردد، ساکنان ساختمان را در برابر نور و گرمای خورشید محافظت کنند. یکی از پروژه‌های کلیدی که کاربرد معاصر مشربیه را برجسته می‌کند، مؤسسه دو موند عرب در پاریس است که توسط یک معمار مشهور جهانی طراحی شده است. این مؤسسه، مرکزی برای ترویج و درک فرهنگ، تاریخ و تمدن عرب است.

نمای فلزی مشبک این ساختمان با دیافراگم‌های مکانیکی تزئین شده است که قابلیت تنظیم برای کنترل میزان نور خورشیدی وارد شده به فضای داخلی را دارد. این ابتکار، کارکرد مشربیه را در یک ساختمان معاصر، با فاصله گرفتن از صفحات چوبی سنتی در معماری تاریخی عرب، دوباره عملی کرد. این طرح همچنین ظاهر نمادین مشربیه را دوباره به تصویر می‌کشد که به عنوان یک نماد زینتی زیبایی‌شناختی معماری اسلامی شناخته شده است. بعد از اتمام این پروژه، در دیگر سازه‌های فرهنگی، مذهبی، مؤسسات بهداشتی و آسمان‌خراش‌ها، ایده استفاده از صفحات مشبک در نماها به روش‌های مختلف معاصر به کار گرفته شد و گفتمان معماری گسترده‌تری را در مورد حفظ و تفسیر مجدد میراث فرهنگی فعال کرد.

استفاده کاربردی از مشربیه در سازه معاصر

درست مانند مؤسسه دو موند عرب، چندین پروژه در سراسر جهان از مشربیه سنتی در پس زمینه معاصر برای بازآفرینی نمادین آن و هرکدام برای هدف اصلی خود از جمله گردش هوا، محافظت در برابر نور خورشید، خنک کردن ساختمان و ایجاد حریم خصوصی استفاده کرده است که می‌توان به عنوان نمونه‌های برتر به مسجد مشربیه، مرکز اجتماعی اسماعیلی، برج اداری دوحه، مسجد محمد عبدالخالق قرقاش اشاره کرد.

بازنمایی نمادین مشربیه

از سوی دیگر، بسیار از ساختمان‌ها از دید هنری به مشربیه نگاه می‌کنند و از آن به عنوان یک عنصر تزئینی برای نمایش فرهنگ‌های خاص استفاده می‌کنند. بیمارستان دانشگاهی در طنجه و اقامتگاه فانوس در ویتنام از جمله سازه‌هایی هستند که قدرت این عنصر معماری زینتی را به نمایش گذاشته‌اند. کلینیک علی محمد الغانیم، موزه لوور ابوظبی و مؤسسه مصدر نیز از ویژگی‌های زیبایی‌شناختی این نمای سنتی در ساختمان خود بهره برده‌اند.

ایمنا