خانه اولین شهردار رشت؛ میرزا خلیل رفیع
عمارت نخستین شهردار رشت، با قدمت بیش از صد سال، در میدان صیقلان رشت، انتهای کوچه صادقی قرار دارد. این خانه با معماری روسی یک ساختمان مونتاژ شده است که نقشه و چوب های بلند آن تماما از روسیه وارد رشت شده است.
این خانه ابتدا توسط میرزا خلیل رفیع ساخته و سپس به سه برادر به‌نام «اخوان» فروخته می شود. بعد از مدتی زین العابدین سهم بقیه را خریده و خانه به دخترش عذرا اخوان می رسد. سال ۸۱ وراث اخوان خانه را می فروشند. عمارت در آستانه تخریب بود که در تاریخ ۱۹/۱۰/۱۳۸۱ توسط شهرداری خریداری و اواخر همان سال، بازسازی می شود. با پایان بازسازی، اواخر سال ۱۳۸۲ به عنوان ساختمان اداری شورای شهر رشت تغییر کاربری می یابد.
میرزا خلیل، پسر حاج ملا رفیع فیلدهی، روحانی معمم و ملقب به شریعتمدار بود. خلیل رفیع نیز معمم بود و توسط انجمن شهر از سال ۲۷/۱۱/۱۲۸۶ تا ۱۳۰۰ (۱۵سال غیر متوالی) به عنوان شهردار رشت انتخاب می شود. خلیل رفیع از خانواده معین الطباء همسری اختیار می کند که بعدها نام خانوادگی خود را به خاوند تغییر می دهند. خلیل رفیع و بانو فخر جهان خاوند سه فرزند به نام های درخشنده، بتول و محمد داشتند که ۲ فرزند در اپیدمی وبا فوت می کنند و تنها بتول باقی می ماند که زوجه حاج آقا کوچ اصفهانی کریم اُف می شود.
خلیل رفیع، پانزدهم فروردین ماه ۱۳۰۳ خورشیدی و همسرش ۱۱/۹/۱۳۴۴ فوت می کنند و در امامزاده هاشم به خاک سپرده می شوند.
به گفته روبرت واهانیان، ناظر بازسازی عمارت، اصل و کپی رنگی سند در زمان خرید توسط معین پورعباس ارایه می شود. سال خرید خانه توسط برادران اخوان به این شکل آمده است: «فی شهر شعبان المعظم توشقان ییل سنه ۱۳۳۳، خرداد و تیر ۱۲۹۴ ه. ش». فتوکپی رنگی سند به سازمان اسناد ملی گیلان اهدا و اصل سند در آمریکا و نزد خاندان پورعباس باقی می ماند. به گفته واهانیان،« اگر خانه در سال ۱۲۸۵ ساخته و سال ۱۲۹۴ به برادران اخوان فروخته شده باشد، خلیل رفیع ۹سال در آن زندگی کرده است. »
چند سال بعد زین العابدین سهم بقیه را می خرید. وی سال ۱۳۱۰ رئیس اتاق تجارت رشت بود. او تنها یک دختر به‌نام عذرا اخوان( متولد ۱۲۸۹ه. ش و وفات ۱۳۶۵ ه. ش) داشت که خانه به او و همسرش، رضا پورعباس -که نمایندگی انحصاری چندین شرکت از جمله مرسدس بنز و شرکت مریخ را داشت- ارث می رسد. اکنون عکس هر دو مرحوم در مدخل ورودی عمارت در طرفین طاقچه های سرسرا موجود است. پشت قاب عکس مرحوم اخوان این عبارت با جوهر مشکی نوشته شده است:« حاج زین العابدین اخوان تولد:۱۲۵۶ ه. ش فوت:۱۳۴۱ه.ش تاجر و رئیس اتاق تجارت رشت مرحوم اخوان این بنا را تابستان ۱۲۹۴ ش از شریعتمدار رفیع خریداری نموده است.»
«فاطمه پورعباس» ملقب به ماهرخ (متولد سال ۱۳۱۱ ه. ش) می گوید: «خاندان اخوان و پورعباس نزدیک به یک قرن در این خانه زندگی کردند. پدر و پدربزرگم، فرد متدینی بود. روزها در حیاط می نشست و ساعت ها قرآن می خواند. سیکاس ۹۰ ساله حیاط، کاج بلند عمارت و بیشتر گیاهان باغ را پدربزرگم خودش کاشته بود. عذرا اخوان در این خانه ازدواج کرد. سه پسر داشت و من تنها دختر او بودم. پسر کوچکش به نام اسماعیل در ۱۲ سالگی فوت می کند. معین پورعباس دکترای اقتصاد داشت و سالها مدیر کل عمران و مسکن و شهرسازی سازمان برنامه و بودجه و معاون وزرات مسکن و شهرسازی بود. بازگشایی خیابان مطهری از کارهای عمرانی زمان او است. من هم در این خانه ازدواج و صاحب چهار فرزند( دو دختر و دو پسر) شدم. بچه های من همگی در این عمارت بزرگ شدند. این خانه بسیار بزرگ است و هشت اتاق خواب دارد، جشن عروسی دخترانم و بسیاری از اقوام در همین خانه برگزار شد. مادرم همیشه می گفت؛ وقتی من بمیرم شما این خانه را می فروشید. بعد از فوت مادر و برادرم، نمی توانستم به تنهایی این خانه را سرپا نگه دارم».
«محمود رضا گیلانی» فرزند ماهرخ می گوید: پدرم «دکتر محمد رضا گیلانی» رییس انجمن نظار نظام پزشکی گیلان و رییس ادواری و رییس بخش طب بیمارستان پورسینای رشت بود. او در سال ۱۳۵۴ در اثر سکته قلبی و در هنگام رانندگی دچار حادثه شد و به رحمت خدا رفت. حدودا هشت ساله بودم که از این خانه نقل مکان کردیم. دایی ام «امین پورعباس» که اداره نمایندگی های مرسدس بنز و شرکت خاور را داشت، به امورات خانه رسیدگی می کرد و اجازه نمی داد خانه فرسوده شود. اما پس از فوت او در یک حادثه، نگهداری این خانه که کسی در آن زندگی نمی کرد، بسیار سخت شده بود. به ناچار مادر و دایی معین خانه را می فروشند. خریدار جدید قرار بود خانه را نوسازی کند. و ما پشیمان بودیم که خانه قرار است تخریب شود. آن زمان «مرتضی شگفت» شهردار وقت، بدون آنکه بداند خانه اولین شهردار است، عمارت را خریداری کرد. »
ماهرخ درباره ویژگی های گذشته عمارت می گوید: «حوض حیاط اصلی از جنس سنگ و پر از نیلوفرهای آبی و ماهی های قرمز بود. بعدها حوض رنگ فیروزه ای زدند. تالار اصلی نقاشی های موسوم به لندنی دارد. دیوارهای روبه حیاط عمارت هم نقاشی های لندنی داشت که پیش از فروش خانه رنگ خورده بود. بالکن سمت راست نیز تا سقف شیشه خور بود و بعدها نرده کشی شد. داخل ۲ اتاق مجاور سالن در طبقه بالا، ۲ بخاری بلند چدنی تعبیه شده است که همزمان سالن و اتاق ها را گرم می کرد. زمانی که برق به رشت آمد، پدرم این عمارت را به سیستم روشنایی جدید مجهز کرد، بسیاری از اشیایی که هنوز در این عمارت است متعلق به خاندان ماست از جمله لوستر بزرگ ۶۰ شاخه که در تالار بزرگ عمارت آویزان است و کمد قدیمی روسی که در یکی از اتاق های طبقه بالاست. »
به گفته «واهانیان» مرمتگر عمارت، معماری عمارت از خانه های مسکونی سن پطرز بورگ و تفلیس و بادکوبه اقتباس شده است و نیاز به چوب های بلند روسی بود تا دهانه های بزرگ را بپوشاند؛ «کل مصالح ساختمان در اصل چوب است که با کشتی از روسیه وارد شده و در اینجا بوسیله استادکاران و مهندسان روسی مونتاژ شده است.»
این عمارت، دو طبقه، برخلاف بسیاری از عمارت های قدیمی رشت قرینه نیست. هر طبقه دارای ۴۰۰ متر زیربناست که با حیاط عمارت در مجموع ۱۳۴۷متر زیربنا دارد. طبقه همکف با دیوارهای آجری و طبقه دوم تماما سازه چوبی است. ستون های مدور چوبی به طول ۵/۴ تا ۵ متر در روسیه خراطی شده و از بندر انزلی به رشت می رسد. درب و پنجره های چوبی از جنس نراد و باقی سازه های چوبی در روسیه مونتاژ شده و حاج رفیع که نقشه اصلی را نیز با خود از روسیه آورده بود، در رشت سازه های مونتاژ شده را با آجر و ملات ماسه و آهک بنا می کند.
مرمت این بنا، یک سال و نیم زمان می برد. مرمتگر به اصالت بنا وفادار است. اما چوب های برخی قسمت ها فرسوده شده و امکان تهیه چوب های روسی نیست و به ناچار چوب های پوسیده سرویس های بهداشتی، جای خود را به ملات و آجر می دهد. سفال سقف نیز تعویض می شود، کف بنا تراشیده و بعد از رطوبت زدایی دوباره پل کوبی می شود.
ولی بعد از استقرار شورای دوم، به دستور ریاست وقت متاسفانه پل کوبی طبقه اول برداشت و کاشی می شود. عمارت سه حیاط دارد. حیاط اصلی باغ مشجر و یک حوض بزرگ دارد و به سبک گذشته، با قلوه سنگ های رودخانه ای سنگفرش شده است. حیاط پشتی کوچکتر و حوض عمیقی داشت که بعدها از عمق آن می کاهند. ناودانی ها سقف به‌قدری بلند است که آب باران مستقیم به حوض ها می رسد. در حیاط کناری ۲ اتاق برای خدمه، یک حوض کوچک و دو گودال هست که خم های مخصوص نگهداری ماهی شور داخل زمین دفن شده بود. اکنون یکی از خمره بزرگ ماهی شور در حیاط جلویی در کنار حوض قرار دارد. با هماهنگی شهرداری می توانید از این بنا بازدید نمایید.
شبستان
درباره نویسنده
نویسنده