تضعیف و تقلیل جایگاه مکانی مساجد در بافت شهری معاصر

پیامبر صلی الله علیه و آله شهر یثرب را تأسیس نکرد، ولی ساختن جامعه ای نو در این شهر را از بنا نهادن مسجد آغاز کرد. بعدها مسلمانان ساختن شهرهای جدید مانند کوفه، بصره و قاهره را با ساختن مسجد آغاز کردند. در این شهرها ابتدا مکان و محل مسجد مشخص می شد و سپس با محور قرار دادن آن، محله ها و خیابان ها و بازار و مانند آن شکل می گرفت.

این اقدام نمادین، جوهره عبودی شهر و جامعه و حکومت در اندیشه اسلامی را به خوبی نشان می دهد. محوریت مسجد در معماری و شهرسازی و نیز چرخه امور شهر و سلسله مراتب آن، به مثابه یک قطب فرهنگ ساز و سهولت دسترسی مردم به مسجد و کثرت نسبی مساجد در محله ها در گذشته تاریخی جوامع اسلامی، از دیگر ابعاد جایگاه مسجد در فضای کالبدی شهری است.

بدین ترتیب، باید گفت با اینکه در طول تاریخ معماری و شهرسازی اسلامی، جایگاه مسجد در بافت شهری همواره به صورت اندیشیده شده و منطقی بوده است اما امروز سیمای کلی شهرهای ما تا حد زیادی عاری از مفاهیم اعتقادی، اجتماعی و فرهنگی شده است و حضور مساجد در شهرها، به عنوان مهم‌ترین عنصر ساختار شهر، بسیار کم‌رنگ شده است و نقش آن در سازمان‌دهی فضای شهرهای اسلامی نادیده گرفته شده است!!

بله، برکسی پوشیده نیست که امروزه با رسالتی که انقلاب اسلامی بر دوش دارد، بعد از چهل سال، باید مسجد بعنوان جایگاه والایی برای دفاع از ارزش های فرهنگی، علمی و سنت های ارزشمند اسلامی، جلوه ای بس ویژه در جامعه اسلامی پیدا می کرد و در واقع بعد از انقلاب حیاتی نو می یافت، اما متأسفانه امروز شاهد عکس این اتفاق در شهرهایمان هستیم.

یعنی نه تنها در دوران معاصر، در شکل یابی شهرها، این نقش محوری برای مساجد در نظر گرفته نشده است و تا حد زیادی نقش محوری مساجد نادیده گرفته شده است بلکه ابداعات جدید شهرسازی اعم از برج ها، آسمان خراشها، مالها و . . . که با هویت شهروندان مسلمان در تضاد هستند، به شکل غیر قابل انکاری ایفای نقش صحیح مسجد در سیمای شهر اسلامی را از لحاظ بصری مخدوش نموده اند که همین مسئله از جمله مهم ترین دلایل تضعیف ارتباط اهالی شهر با مساجد به شمار می رود و این موضوع غیرقابل اغماض است، زیرا مساجد کانون حرکت های انقلابی نیز بوده اند و منشأ بسیاری از حرکت های اسلامی، همچون انقلاب شکوهمند اسلامی ایران، محسوب می شوند.

در واقع مسجد میعادگاه و محل تجمع و نقطه شروع حرکت های انقلابی و از همه مهم تر، مکانی مقدس برای شکرگزاری و سجده گاه مؤمنین است مسجد مکانی است برای عبادت (نماز)، مرکز فرهنگی، تجمعات عمومی، دادخواهی، مدرسه و دانشگاه با توجه به این که اسلام دینی چند بعدی است و تنها شامل عبادت و پرستش و آداب و رسوم نیست و حوزه نفوذ احکام آن شامل همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی است، مسجد نیز تنها فضای مختص عبادت نبوده است اما امروز وضعیت شهرسازی ما به گونه ای پیش رفته است که نقش مساجد به عنوان محور و عضوی از مجموع عناصر اصلی شهر، امروز هیچ گونه سنخیتی با جایگاه متعالی و اصیل خود ندارند لذا بازیابی و احیای جایگاه مساجد بدون بازنگری و اصلاح شهرسازی ممکن نیست.

شبستان