تاریخ ایجاد مدرسه غیاثیه خرگرد

نجشنبه گذشته، گذری داشتیم بر تاریخ ساخت مدرسه غیاثیه خرگرد. در بخش دوم این یادداشت قرار است با شما از ویژگی‌های معماری این بنای ارزشمند تاریخی بگوییم.
باید گفت، شیوه معماری این مدرسه، متناست‌با شیوه‌ای پا گرفته که از اوایل قرن هشتم هجری قمری در آذربایجان آغاز شده، سپس در سرتاسر ایران گسترش یافته است. در این نوع از معماری، بنا‌ها در دو مرحله سفت‌کاری و نازک‌کاری ساخته می‌شدند؛ در‌صورتی‌که پیش از این، بر‌اساس طرحی که به «شیوه آذری» معروف است، بنا‌ها در یک مرحله شکل گرفته و تزیینات و کتیبه‌ها هم‌زمان با چیدن دیوار‌ها بر بدنه بنا جای می‌گرفتند. در سبک آذری معماران و هنرمندان فرصت می‌یافتند پس از برپایی کالبد بنا، بدنه‌ها را در خارج و داخل بنا به کمک مصالح گوناگون بیارایند.

به پیروی از این اصل و نیز چگونگی ساختار بنا، تأکید بر زیبایی و چشم‌نواز بودن مدرسه غیاثیه در تمامی نقاط مدرسه محرز و معمار در‌جهت همانند‌کردن آن با «بهشت» گام برداشته است.
از جبهه شمال نیز که به ایوان ورودی بنگریم، علاوه‌بر تقارن برج‌ها در دو گوشه و غرفه‌های طرفین ایوان، رعایت نسبت‌های طلایی در دهانه‌ها و ارتفاعات، منظر بنا بسیار موزون و منطقی به نظر می‌رسد.
چیدمان کاشی به شیوه‌های گوناگون معرق و هفت‌رنگ، در هیئت نقوش هندسی، گیاهی و کتیبه، زیباترین منظر را به نمایش گذاشته‌اند. هماهنگی و توازن گنبد‌های متقارن مسجد و مدرسه با ایوان ورودی، مطبوع و دلنشین است.

بر دو سوی هشتی ورودی مدرسه غیاثیه، مسجد و مدرس (تالار اجتماعات) واقع شده‌است. این دو فضای فاخر معماری از نظر نقشه یکسان، اما از جهت تزیینات معماری اندکی با یکدیگر متفاوت‌اند، اما هر‌دو خوش‌منظر و زیبایند.
مهم‌ترین تفاوت ساختاری آن‌ها در این است که تالار سمت راست (مسجد) برخوردار از محرابی در سمت قبله است. بی‌تردید این محراب از‌جمله زیباترین و ظریف‌ترین فضا‌های معماری مدرسه به شمار می‌رود و ظرافت و باریکی تراشه‌های کاشی که به‌صورت معرق در‌کنار هم چیده شده و تزئینات و کتیبه‌ها را شکل داده‌اند، بیننده را به شگفتی و تحسین وامی‌دارند.

آرایش داخلی مسجد و مدرس نیز زیبا و باشکوه است. ازاره دیوار‌ها با نقوش ستاره‌ای و چند‌ضلعی که با تلفیق کاشی و سنگ مرمر سفید شکل گرفته، زینت یافته و گوشه جرز‌ها نیز با ستون نما‌های مرمرین تا ارتفاع حدود یک متر تجهیز و استحکام‌بخشی شده است.

تبدیل قاعده مربع به هشت و شانزده‌ضلعی و در‌نهایت یک نورگیر زیبای هشت‌ضلعی در‌میان یک شمسه، با فیل‌گوش‌ها برای هنرمند فرصتی فراهم کرده است تا با کاربندی، مقرنس، قاب‌بندی‌های متناسب و نقاشی روی گچ، زیر گنبد را، چون جواهر بیاراید و نورگیر‌های جالب و زیبایی که انعکاس پرتو‌های نور را از سقف به بدنه‌ها می‌تابانیده‌اند، در مقرنس‌ها و قاب‌ها با ایجاد سایه‌روشن چشم‌انداز رؤیایی و زیبایی ایجاد می‌کردند. همه عوامل تزیینی و ساختار مسجد و مدرس، آن را در قامت فضا‌های مناسب معنوی و آموزشی در‌آورده است.

آرایه‌های بدنه داخلی صحن مدرسه، ایوان‌ها و غرفه‌ها هم بسیار زیبا و متین هستند.
دور ایوان‌های چهارگانه و اطراف ورودی در ایوان شمالی در داخل و خارج با کتیبه ثلث درشت و زیبای سفید بر زمینه لاجوردی آراسته شده است و بر رویه پایه‌های حد فاصل غرفه‌ها نیز قاب‌های تزیینی به رنگ‌های سبز، نارنجی، فیروزه‌ای و آبی بر زمینه لاجوردی نقش بسته که برخی از آن‌ها مکتوب به کتیبه و برخی مزین به نقوش تزیینی هندسی و گیاهی هستند. لچکی‌های دو‌طرفه طاق‌ها نیز با اسلیمی و تزیینات رنگارنگ زینت یافته است. دیوار غرفه‌ها و ایوان‌ها تا ارتفاع حدود یک‌متری ازاره تزئینی تلفیق سنگ مرمر و کاشی داشته و بدنه غرفه‌ها با خطوط معقلی و قاب‌های هندسی زینت یافته‌اند. دیواره و سقف ایوان‌ها با گل‌های اطلسی، شمسه و قاب‌های صلیبی شکل بسیار زیبا تزیین شده و انتهای ایوان‌ها با مقرنس‌های پر‌کار و زیبا آراسته شده است.

بر‌اساس کتیبه‌ها، مدرسه غیاثیه خرگرد به سعی پیر احمد خوافی، وزیر شاهرخ تیموری، و با معماری هنر‌مندانه دو برادر معمار به نام‌های استاد قوام‌الدین و استاد غیاث‌الدین شیرازی بنیان گرفته است. استاد قوام‌الدین کار را تمام‌نکرده از دنیا رفت و به فاصله کمی از مدرسه در گورستان عمومی خرگرد به خاک سپرده شد و برادرش استاد غیاث‌الدین در سال۸۴۸ هجری‌قمری کار را به پایان برد. آن بنای مجلل احتمالا با الهام از نام او و غیاث‌الدین پیر احمد خوافی، «غیاثیه» نامیده شد و پس از آن، صفحات سفید گچ‌اندود دیوار‌هایش در بعضی نقاط جلوه‌گاه اشعار و پند‌های عبرت‌آموز رهگذران شد.

این بنا که در گذر زمان آسیب‌های فراوانی دیده و سال‌های متمادی ازسوی انجمن آثار ملی و اداره کل میراث فرهنگی خراسان مرمت و تثبیت شده، در تاریخ پانزدهم دی‌۱۳۱۰ به شماره‌۱۲۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. به نظر می‌رسد اختصاص مدرسه غیاثیه خرگرد به «دانشکده هنر»، مناسب‌ترین اقدام وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و وزارت علوم و تحقیقات باشد.

شهرآرانیوز