شهرستان بیرجند از جمله سرزمین‌های تاریخی در کشور است که احتمالا در اواخر پادشاهی ساسانی و به همت زرتشتیان اهل یزد و کرمان، به‌عنوان محلی برای اسکان و استراحت افرادی که قصد عبور از کویر به سمت شمال خراسان و ماوراءالنهر را داشته‌اند، ایجاد شده است. با توجه به قدمت و تاریخ غنی این شهرستان، آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری ارزشمندی در این سرزمین برجای مانده است که «ارگ کلاه ‌فرنگی»، یکی از آن‌ها است. «ارگ حسام‌الدوله»، «قصر بی‌بی عروس» و «ارگ سرکار»، از دیگر نام‌هایی است که این اثر تاریخی و ملی کشور به آن شهرت یافته است.

ارگ کلاه فرنگی چه طور جایی است؟

بیرجند شهری قدیمی با قدمت بالا است. با توجه به مطالعات تاریخی به نظر می‌رسد شهر بیرجند در اواخر دوران ساسانی شکل گرفته باشد. زرتشتیان اهل یزد این شهر را ساختند تا توقفگاهی برای افرادی باشد که قصد سفر از میان کویر به سمت شمال خراسان را دارند.

مشخص است که شهری که چنین قدمت تاریخی داشته باشد حتما بناها و مکان‌های تاریخی زیادی هم دارد. در بین همه مکان‌های تاریخی بیرجند ارگ کلاه فرنگی یکی از دیدنی‌ترین‌هایشان است. این ارگ یک عمارت شش طبقه به رنگ سفید و به شکل شش ضلعی است. طبقه آخر ساختمان به شکل مخروط طراحی شده و ظاهر زیبای ساختمان را تکمیل کرده است. این ارگ با طاق‌نماهای زیبایی هم تزئین شده است.

ارگ کلاه فرنگی با نام‌های ارگ حسام‌الدوله، بی‌بی عروس و ارگ سرکار هم شناخته می‌شود و بازدید از آن برای عموم مردم آزاد است. کلاه فرنگی یا کوشک در حقیقت به عمارت‌های خاصی گفته می‌شود که به سبک سلطنتی و در میان باغ ساخته می‌شدند. این سازه‌های مسقف معمولا سقفی شبه مخروطی دارند. ارگ کلاه فرنگی بیرجند هم چنین ساختمانی با ارزش تاریخی بسیار است. همان‌طور که گفتیم در زمان قدیم از این ارگ به عنوان مقر حکومتی استفاده می‌شده است.

معماری اشکوبه‌ای ارگ کلاه فرنگی

ارگ کلاه فرنگی بین سال‌های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳، یعنی در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار ساخته شده است. تاریخ‌شناسان فکر می‌کنند احتمالا این عمارت برای امیرحسن‌خان شیبانی بوده است. این عمارت تا اواخر دوران قاجار به عنوان مقر حکومتی مورد استفاده بود. سال ۱۳۵۶ صاحب ملک، امیر علم خزینه کوشک را به فرمانداری بیرجند اهدا کرد. در حال حاضر این ارگ متعلق به استانداری استان خراسان جنوبی است.

ما جز قدمت تاریخی ساختمان معماری خاص آن باعث شده توجه زیادی به ارگ کلاه فرنگی جلب شود. این سازه در فضای تقریبی ۷۰۰ مترمربع بنا شده است. برای ساخت این عمارت از گل، آهک، ساروج و آجر استفاده شده است. معماری بنا به شکل زیگوراتی (پله‌پله) و شش اشکوبه‌ای (طبقه) است. البته تنها دو طبقه از شش طبقه این عمارت قابل استفاده است و باقی طبقات تنها برای تکمیل معماری سازه ساخته شده‌اند.

طبقه همکف ارگ بیشترین استفاده را دارد. ورودی به ساختمان کمی جلوتر از خود ساختمان طراحی شده است و به‌خاطر طاق‌های ایجاد شده در آن فرم خاصی دارد. داخل طبقه همکف تزیینات زیادی وجود دارد و هشتی‌ها و اتاق‌ها توسط دالان‌های ایجاد شده به هم مرتبط شده‌اند.

بخشی از زیبایی طبقه همکف بی‌شک به خاطر وجود حوضچه در این طبقه است. از اتاق‌های اطراف حوضخانه ورودی‌های مختلفی به این فضا وجود دارد. حوضچه طبقه همکف در مرکز فضا قرار دارد و در سطح پایین‌تری و به شکل هشت ضلعی ساخته شده است. در اطراف حوضچه طاق‌نماهایی ساخته شده و در مقابل هر طاق‌نماها هم سکوهایی وجود دارد.

از همه جالب‌تر تزیینات زیبای روی طاق‌نماها است. مقرنس‌های لانه زنبوری بر روی طاق‌نماها و رسمی‌بندی‌ها نمادی از معماری اصیل و زیبا در ارگ کلاه فرنگی به شمار می‌رود. آبنمای وسط حوضچه به خنکی و مطبوعی هوا کمک می‌کند. نور این فضا هم از طریق گنبد موجود در مرکز فضا تامین می‌شود.

طبقه اول نسبت به طبقه همکف ساده‌تر است. این طبقه به شکل هشت ضلعی بنا شده است. از آجایی که ساختمان به صورت پله‌پله ساخته شده، فضای طبقه اول نسبت به همکف کمتر است. در این طبقه چند اتاقک طراحی شده است و به فضای بام طبقه همکف هم دسترسی دارد. همان‌طور که قبلا گفتیم سایر طبقات استفاده‌ای ندارند و تنها شکل کلی معماری ارگ کلاه فرنگی را تکمیل می‌کنند.

البته در طول زمان تغییرات مهمی در ساختمان ایجاد شده است. مثالا در دو طرف ارگ دو بادگیر ساخته شده بوده که در بازسازی‌هایی که در طول زمان صورت گرفته این دو بادگیر به طور کامل حذف شده‌اند و دیگر نمی‌توان اثری از آن دید.

محوطه بیرونی ارگ کلاه فرنگی هم طبق اسناد تاریخی به شکل چهار باغ بوده است. هرچند الان به دلیل تغییرات ایجاد شده فرم اصلی خود را از دست داده است. در حال حاضر محوطه بیرونی با تعدادی حوض تزیین شده است و همچنین فضاسازی باغ با کاشت درختان و چمن‌کاری در باغچه تکمیل شده است.

برنا نیوز